اهمیّت تهذیب نفس

نفس آدمی بستری است که عقل و شهوت در آن به مبارزه می‏پردازد و پیروزی هر یک از آنها سرنوشت نهایی انسان را تعیین می‏کند. اگر غلبه با عقل باشد سعادت، و اگر شهوت پیروز شود شقاوت اخروی در انتظار اوست. تهذیب که عبارت است از پاک‏سازی نفس از تمام بدی‏ها و آلودگی‏های اخلاقی، بهترین شیوه‏ای است که انسان از طریق آن می‏تواند زمینه پیروزی عقل را فراهم ساخته، مانع غلبه هواهای نفسانی بر آن شود و آن‏گاه به‏دنبال پیروزی عقل زمینه برای نیل به فضایل انسانی و کمالات اخلاقی مهیا می‏شود. بنابراین تنها کسانی موفق به درک کمالات واقعی خواهند شد که از تهذیب نفس غافل نباشند. حضرت علی علیه‏السلام در این باره می‏فرمایند: «به غیر از صاحبان تهذیب نفس، کسی به قله‏های بلند غایات و کمالات واقعی نخواهد رسید».

اشتغال به تهذیب نفس

در زندگی، خودسازی و پرورش نفس مهم‏ترین وظیفه انسان به حساب می‏آید؛ زیرا سعادت دنیا و آخرت وی به این امر بستگی دارد. از دیدگاه قرآن کریم بزرگ‏ترین هدف انبیای الهی تهذیب و تزکیه نفوس افراد بشر است؛ یعنی پیامبران الهی مبعوث شده‏اند تا نفوس انسان‏ها را از رذایل اخلاقی و صفات حیوانی پاک ساخته، فضایل و مکارم اخلاقی را در آن پرورش دهند. بر این اساس می‏توان گفت در بین تمام کارهایی که انسان در حیات دنیوی به آنها می‏پردازد، هیچ کاری به اندازه تهذیب نفس مهمّ و مفید نیست. علی علیه‏السلام در اشاره به این حقیقت می‏فرمایند: «به پاک‏سازی و تهذیب نفس مشغول شدن و آن را از صفات و خوی‏های ناپسند پاک‏کردن صالح‏ترین کار است».

تهذیب، ملاک برتری انسان

هر مکتبی با توجّه به نوع نگرشی که به انسان و جهان دارد، معیارهای مخصوصی برای ارزیابی افراد به دست می‏دهد. برخلاف انواع مکاتب ساخته و پرداخته دست بشر که اغلب فضائل و کمالات افراد را در برخوردهای مادی خلاصه می‏کنند، در مکتب الهی اسلام ملاک ارزشمندی انسان تقوا و آراستگی به فضایل و صفات اخلاقی و برخورداری از کمالات معنوی است. از این رو حضرت علی علیه‏السلام در روایتی می‏فرمایند: «بافضیلت‏ترین مردم کسی است که نفس خود را تهذیب کند».

راه تهذیب نفس

بدون تردید انجام دادن هر کاری و تحقّق هر هدفی راه خاصّی دارد که بدون توجّه به آن نمی‏توان به موفّقیت لازم دست یافت. لذا موفق‏ترین افراد کسانی هستند که قبل از اقدام به هر کاری مقدّمات تحقّق آن را بررسی می‏کنند و پس از شناسایی کامل تمام راه‏هایی که نیل به هدف مورد نظر را میسّر می‏سازد، بهترین راه و مناسب‏ترین شیوه را بر می‏گزینند. تهذیب نفس نیز راه و روش مخصوصی دارد که بدون توجّه به آن نمی‏توان به این هدف بزرگ نائل آمد. در مجموعه روایات علی علیه‏السلام در زمینه چگونگی تهذیب نفس به توصیه‏های زیادی برمی‏خوریم؛ از جمله آن‏حضرت به تمام علاقه‏مندان به تهذیب نفس چنین سفارش می‏کنند: «نفس‏های خودتان را از آلودگی لذت‏ها و عوارض و تبعات خواست‏های نفسانی پاکیزه سازید».

زمینه بهره‏مندی از نیروی اندیشه

بهره‏مندی از هر یک از استعدادهایی که خداوند در وجود آدمی قرار داده است در اوضاع و احوال خاصّی امکان‏پذیر است. اگر زمینه‏های داخلی و خارجی برای به فعلیّت رسیدن این توانمندی‏ها فراهم نشود، انسان از این موهبت‏های الهی آن‏چنان که باید نمی‏تواند استفاده کند؛ به عنوان مثال برای بهره‏برداری کامل از نیروی اندیشه که مهم‏ترین سرمایه انسان در زندگی محسوب می‏شود، شروط و مقدّمات فراوانی لازم است که مهم‏ترین شرط آن حفظ سلامت و تهذیب نفس از آلودگی‏هاست. علی علیه‏السلام در این باره می‏فرمایند: «هرکه نفس خود را تهذیب نکند، از عقل و نیروی تفکر بهره‏مند نمی‏شود».

ویژگی‏های عارف واقعی

در هر جامعه‏ای برای شناخت اصناف مختلف مردم از یکدیگر با توجّه به دیدگاه‏های فکری و اعتقادی رایج ملاک‏های ویژه‏ای وجود دارد. در جامعه اسلامی هم برای هر یک از اقشار مردم اوصاف و معیارهای ویژه‏ای با توجّه به ارزش‏های مکتبی ذکر شده است. علی علیه‏السلام برای انسان‏های برخوردار از معرفت مشخّصات و ویژگی‏هایی ذکر می‏کنند که از جمله آنها اهتمام به تهذیب نفس است. آن‏حضرت در این باره می‏فرمایند: «عارف کسی است که اولاً نفس خود را بشناسد و آن را از قید و بندهای هوای نفس آزاد سازد، ثانیا نفس را از هر آنچه که او را از خدا دور می‏کند و در نهایت موجبات نابودی او را فراهم می‏سازد، دور کند».

فایده تهذیب نفس

در رهنمودهای اولیای الهی مهم‏ترین عامل کمال حقیقی انسان تهذیب نفس ذکر شده است و هر یک از آن بزرگواران با تعابیر و توصیفات خاصی به تبیین این امر پرداخته‏اند. در سخنان امام علی علیه‏السلام در این باره به مطالب زیادی بر می‏خوریم که در هر یک از آنها به صورتی به این واقعیت اشاره شده است؛ از جمله آن حضرت به همه انسان‏ها توصیه می‏کنند: «نفس‏هایتان را از شهوات و آلودگیِ خواست‏های نفسانی پاک کنید تا پلّه‏های بلند مراتب والای منزلت انسانی را دریابید».

منزلت جهاد کننده با نفس

در فرهنگ اسلامی برای تشخیص ارزش و منزلت هر یک از افراد ملاک‏های ویژه‏ای وجود دارد؛ از جمله گاهی از طریق نوع عملکرد و انتخاب مسیر نهایی زندگی می‏توان به مقام و منزلت معنوی آنها پی برد. بر این اساس منزلت کسانی که شهادت در راه خدا را بر می‏گزینند بسیار والا محسوب می‏شود؛ چرا که کم‏تر کسی می‏تواند به آن مرتبه از کمال دست یابد. با این همه، چون مبارزه با خواست‏های نفسانی از جمله مسؤلیت‏های بسیار مهمی است که زمینه تقرّب به خدا و دوری از رذایل اخلاقی را فراهم می‏سازد، امام علی علیه‏السلام درباره آن می‏فرمایند: «کسی که برای اطاعت از خدا و مبارزه با گناهانش به جهاد و مبارزه با نفس بپردازد، در پیشگاه خداوند سبحان همانند انسان نیکوکاری که به افتخار شهادت نائل آمده است، محسوب می‏شود».

جایگاه و پاداش پیکارکننده با نفس

خداوند متعال برای کسی که با رذایل اخلاقی و هواهای نفسانی به مبارزه برخیزد پاداش زیادی قرار داده و وعده فرموده است که چنین کسی را به مراتب والای کمال و منزلت بلند انسان‏های شایسته برساند. از این حقیقت در روایات با تعابیر مختلفی یاد شده است. علی علیه‏السلام می‏فرمایند: «کسی که با [خواهش‏های] نفس خود به جهاد بپردازد و بر خشم و غضب خویش پیروز شود و طاعت و عبادت پروردگار عالم را به جای آورد، خداوند سبحان برای او پاداش روزه‏داری را که همواره در حال نماز و عبادت باشد می‏بخشد و او را به جایگاه والای مرزداران شکیبای مرزهای کشور اسلامی می‏رساند».

راه جهاد با نفس

تحقّق مبارزه با رذایل نفسانی و جهاد با نفس اماره نیز همانند سایر اهداف مهم زندگی راه‏هایی دارد که عدم توجّه به آنها نه تنها مانع نیل به کمالات اصیل انسانی می‏شود، بلکه در روند تهذیب نفس اختلال ایجاد می‏کند. برای این‏که مبارزه با خواهش‏های نفسانی به صورت مناسب انجام گیرد، ضرورت دارد که به رهنمودهای موجود در روایات اهلبیت علیه‏السلام ـ که آگاه‏ترین انسان‏ها به مسائل نفس هستند ـ به طور کامل عمل شود. از جمله توصیه‏های علی علیه‏السلام در زمینه مبارزه با نفس این است که: «با نفست در راه اطاعت از خدا همانند مبارزه دشمن با دشمن و غلبه ضد بر ضد تلاش کن. همانا قوی‏ترین مردم کسی است که بر نفس خودش غلبه کند».

شرط بندگی کامل خدا

اطاعت کامل از دستورهای الهی که تأمین کننده سعادت واقعی انسان است، مقدّمات و شروطی دارد که از جمله آنها توبه از گناهان، مخالفت با هواهای نفسانی و مبارزه پیوسته با رذایل اخلاقی است. علی علیه‏السلام با توجّه به نقش مهمی که توبه و مبارزه دائم با خواهش‏های نفسانی در خوشبختی ابدی انسان دارد، در یکی از رهنمودهای روشنگر خود می‏فرمایند: «با خواست‏های نفس [اماره] مبارزه کرده، از گناهان و تقصیرات به موقع توبه کن تا به برکت این دو به فرمانبرداری از دستورهای خداوند متعال موفق شوی».

راه دست یابی به بهشت

آرزوی همه انسان‏های معتقد به مبدا و معاد آن است که اعمال و رفتارهای آنها در دنیا به گونه‏ای باشد که علاوه بر تأمین سعادت دنیوی، در عالم آخرت نیز زمینه ورود به بهشت و جوار رحمت الهی را فراهم سازد. چنین افرادی همواره تلاش می‏کنند که در درجه اوّل به اموری که نیل به این هدف ارزشمند را برای آنها میسر می‏سازد علم پیدا کنند. آن گاه تمام توان و امکاناتی را که در اختیار دارند در راه تحصیل آن به کار گیرند تا به بهشت جاودان الهی که محل تحقّق کامل کمالات واقعی انسان و تقرّب به پروردگار عالم است راه یابند. حضرت علی علیه‏السلام در این باره می‏فرمایند: «به بهشت راه نمی‏یابد مگر کسی که با نفس خود به جهاد بپردازد و بهای بهشت جهاد با نفس است...».

راه نیل به مقام رضای الهی

بر اساس مضمون برخی از آیات قرآن کریم و روایات اهل‏بیت علیه‏السلام سعادتمندترین افراد کسانی هستند که در طول زندگی آن گونه عمل می‏کنند که نتیجه اعمالشان رضایت خداوند را برای آنها به ارمغان می‏آورد. در پاسخ به این پرسش که کدام‏یک از رفتار و کردارهای آدمی زمینه تحصیل رضای خدا را فراهم می‏سازد، مطالب زیادی با توجّه به مجموعه تعالیم اسلامی بیان شده است. حضرت علی علیه‏السلام در این باره می‏فرمایند: «اگر به جهاد با نفس مشغول شدی رضایت خدا را به دست آورده‏ای».

ارزش جهاد آگاهانه با نفس

از مجموعه فعالیت‏های آدمی تنها آن بخش در تحقّق کامل اهداف مؤثر واقع می‏شود که از روی آگاهی و به منظور محقق ساختن هدفی مشخص انجام گیرد. در زمینه مبارزه با هواهای نفسانی نیز هر فردی که علاقه‏مند به سعادت واقعی خویش است، کم‏وبیش با توجّه به توانی که دارد تلاش می‏کند، ولی از آن‏جا که در خیلی از موارد این کوشش‏ها از روی آگاهی به ضرورت‏های مبارزه با نفس انجام نمی‏گیرد، چنان که باید نتیجه خوبی در پی ندارند و حتی در مواردی همین امور، خود باعث پدید آمدن برخی مشکلات اخلاقی می‏شوند. در فرهنگ اسلامی علی‏رغم تأکیدی که بر اصل مبارزه با نفس اماره شده، هرگز از این واقعیت هم غفلت نشده است که آن جهادی ارزشمندتر است که از روی آگاهی انجام گیرد. علی علیه‏السلام در این باره می‏فرمایند: «آگاهانه جهادکردن با نفس نشانه خردمندی است».

ارتباط جهاد نفس با تقوا

تقوا حالت روحی ارزشمندی است که بر اثر حفظ نفس از آلوده‏شدن به گناه و رذایل اخلاقی و کوشش در رعایت حدود الهی پدید می‏آید و انسان را از بندگی هوا و هوس رها می‏سازد و به او روشن‏بینی و توانایی غلبه به مشکلات و خروج از سختی‏ها را به ارمغان می‏آورد. همان‏طور که مجموعه احکام و مقررات دینی و ترک گناهان زمینه ایجاد تقوا را در وجود انسان ممکن می‏سازد، جهاد با خواهش‏های نفسانی علاوه بر کمک به تحقّق تقوا آن را هرچه بیشتر در وجود آدمی تقویت کرده، به کمال می‏رساند. علی علیه‏السلام در این باره به صورت رهنمودی مهم می‏فرمایند: «هرکه با نفس به مبارزه و جهاد بپردازد، پرهیزگاری را کامل کرده است».